Centrum Aktywności Społecznej PRYZMAT, Suwałki

Ścieżkami Wielokulturowości

2-22.07.2007, Suwalski Park
Krajobrazowy

Zdjęcia z projektu [1]

Projekt miał na celu poprawę wyglądu
zniszczonych i zapomnianych miejsc związanych z wielokulturowością
na obszarze Suwalskiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny. W ciągu
trzech tygodni dwudziestu wolontariuszy z Litwy, Polski i Ukrainy
uporządkowało i zinwentaryzowało wszystkie cmentarze na obszarze
Parku. Pracami objęto trzynaście nekropolii. Wolontariusze odbyli
też cykl zajęć wprowadzających dotyczących kultury regionu,
konserwacji i fotografii. W celu inwentaryzacji zbierano informacje w
gminach, parafiach i instytucjach zajmujących się zabytkami.
Przeprowadzono też wywiady z mieszkańcami. Uczestnicy projektu
przygotowali osiem tablic informacyjnych. Opracowano publikację i
stronę internetową o projekcie, z przydatnymi informacjami na temat
ochrony nekropolii. Wolontariusze poznali zabytki i miejsca o
wartości historycznej Suwalszczyzny, a także litewskie dziedzictwo
kulturowe Wilna i Trok.

Stowarzyszenie Centrum Aktywności
Społecznej PRYZMAT zostało założone we wrześniu 2002 roku przez
osoby, które chciały aktywnie włączyć się w lokalne życie
społeczne. Wielu członków ma duże doświadczenie w działalności
obywatelskiej i realizacji projektów w skali krajowej i
międzynarodowej. Projekt miał na celu zinwentaryzowanie i
uporządkowanie cmentarzy na obszarze Suwalskiego Parku
Krajobrazowego i jego otuliny. Zadaniem była nie tylko ochrona
dziedzictwa kulturowego, ale też popularyzowanie historii i
podniesienie atrakcyjności turystycznej regionu. Historycznie jest
to najbardziej różnorodna część Suwalszczyzny pod względem
ilości narodów i wyznań. Dziś największym dowodem tej
wielokulturowości są tamtejsze cmentarze. Suwalski Park
Krajobrazowy został utworzony 12 stycznia 1976 roku, jako pierwszy
park krajobrazowy w Polsce. Unikalna rzeźba polodowcowa, najgłębsze
w Polsce jezioro Hańcza, Wodziłki - siedziba staroobrzędowców,
którzy do dziś zachowali swą tożsamość etniczną - wszystko to
stanowi dużą atrakcję turystyczną, także dla plenerów
filmowych. Właśnie tutaj kręcono „Dolinę Issy” i „Pana
Tadeusza”. Park jest miejscem licznych wędrówek pieszych i
rowerowych. Przyjeżdżają tu zarówno Polacy, jak i cudzoziemcy.
Niestety z uwagi na brak oznaczeń, prac porządkowych i stałej
opieki, tutejsze cmentarze stanowią zapomniane dziedzictwo, które
nie zostało do dziś w pełni odkryte. Zmniejszenie liczby wiernych
poszczególnych religii i brak zainteresowania ochroną tych
zabytków, spowodowały, że dziś oglądamy tylko zniszczone
nagrobki, części kamiennych murów i fragmenty zachowanych bram.

Wielość kultur, wielość narodów

W projekcie Ścieżkami
Wielokulturowości uczestniczyło dwadzieścia osób (w tym dwanaście
z Polski, siedem z Litwy i jedna z Ukrainy). Wolontariusze zostali
przygotowani do realizacji merytorycznej części projektu. Wraz z
koordynatorem odbyli zajęcia dotyczące celów i założeń obozu, a
także warsztaty z metodyki prac oraz zbierania i archiwizacji
materiałów. Eksperci (Andrzej Matusiewicz i Lidia Żyniewicz)
przeprowadzili też cykl zajęć o historii regionu, kulturze i
mniejszościach narodowych Suwalszczyzny. Przedstawiciel Suwalskiego
Towarzystwa Fotograficznego zorganizował miniwarsztaty
fotograficzne. Wolontariusze poznali też sposoby konserwacji
elementów betonowych, a także spotkali się z pracownikiem
suwalskiej Delegatury Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
Odwiedzili miejsca o znaczeniu historycznym: klasztor w Wigrach,
kościół w Sejnach, a także suwalskie cmentarze, kościół
ewangelicko-augsburski i Muzeum Okręgowe. Podczas pobytu na Litwie
poznali zabytki Wilna i Trok.

Zapomniane nekropolie

Uczestnicy przeprowadzili
inwentaryzację cmentarzy, która miała na celu zebranie danych
dotyczących miejsc objętych działaniami projektowymi. Informacje
zbierali w gminach, parafiach, bibliotece, PTTTK w Suwałkach, CEN i
CENiKU. Przeprowadzono wywiady z mieszkańcami, duchownymi i
przedstawicielami lokalnych samorządów. Wolontariusze analizowali
także różnego rodzaju publikacje związane z tematyką obozu. Na
cmentarzach liczyli pomniki, nagrobki i krzyże. Inskrypcje z
nagrobków i pomników zostały spisane. Wszystko poparto
dokumentacją fotograficzną i filmową. W celu poszerzenia
informacji stowarzyszenie nawiązało współpracę z portalem
internetowym HYPERLINK "http://www.dawna-suwalszczyzna.pl"
µwww.dawna-suwalszczyzna.pl§.

Pokonać siły natury

Prace objęły trzynaście cmentarzy
(sześć ewangelickich w Łupuchowie, Szeszupce, Rutce, Sidorówce,
Kłajpedzie i Solinach, cmentarz żydowski w Jeleniewie, cmentarz
staroobrzędowców w Wodziłkach i cztery nekropolie katolickie w
Jeleniewie i Starej Hańczy). Wolontariusze zajęli się także,
drugim co do wielkości na Suwalszczyźnie, cmentarzem wojennym, z
grobami ponad dwóch tysięcy żołnierzy niemieckich i rosyjskich z
czasów I Wojny Światowej. Prace miały charakter porządkowy
(odsłanianie i przyczynianie się do utrzymania właściwej estetyki
kompleksów, zbieranie śmieci, starych kwiatów, oczyszczanie z
zakrzaczeń, usuwanie wiatrołomów, karczowanie samosiejek etc.).
Istotna była też konserwacja i restauracja materiałów
drewnianych, metalowych i betonowych (malowanie, czyszczenie drewna,
oczyszczanie z mchu). Prace rekonstrukcyjne polegały między innymi
na spajaniu fragmentów architektury cmentarza w jedną całość.
Zła pogoda stanowiła największą przeszkodę, która miała wpływ
na przebieg obozu i pracę wolontariuszy. Niska temperatura i deszcze
zdominowały ponad połowę czasu obozu. To wpływało na nie tylko
na tempo i jakość prac, ale też na zdrowie i samopoczucie. W
gąszczu roślin ubranie i buty szybko przesiąkały wodą. Choroba
zmusiła jedną wolontariuszkę do opuszczenia obozu. Nic jednak nie
zburzyło wytrwałości i prace zostały zakończone.

Sympatia i zrozumienie

Dzięki staraniom wolontariuszy,
cmentarze na terenie Suwalskiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny
zostały dosłownie ‘odkryte na nowo’. Jest to ważne szczególnie
w przypadku nekropolii innych, często zapomnianych na
Suwalszczyźnie, wyznań. Brak zainteresowania samorządu i związków
wyznaniowych doprowadził do szczególnej dewastacji zwłaszcza
cmentarzy ewangelickich. Praca wolontariuszy zastąpiła więc
obowiązki tych instytucji. Odrestaurowano groby, w których
spoczywają przodkowie dzisiejszych mieszkańców. Gdyby nie
działanie wolontariuszy, pewnie nikt by tego nie zrobił. Mieszkańcy
okolicznych wsi zaczęli sami na nowo odkrywać obiekty, a przez to
swoje własne dziedzictwo kulturowe. Uporządkowanie cmentarza
staroobrzędowców w Wodziłkach spotkało się z wyrazami
podziękowań ze strony starowierców, sołtysa wsi i suwalskiego
zarządu cmentarza. Dziękowali nie tylko pracownicy administracji,
dziennikarze, czy nauczyciele, ale też zwykli mieszkańcy i turyści.
Jedynie prace przy cmentarzu żydowskim w Jeleniewie spotkały się z
nieufnością i brakiem pomocy. Być może jest to wynik
podejrzliwości w stosunku do osób i instytucji zajmujących się
tematyką żydowską (Przed II Wojną Światową Żydzi stanowili
przeważającą większość mieszkańców tej miejscowości).

Rezultaty. Plany na przyszłość

W ramach projektu przygotowano osiem
szczegółowych tablic. Do tej pory o tych cmentarzach, turyści nie
mogli uzyskać nawet podstawowych informacji. Tablice będą pełnić
funkcję informacyjną i lokalizacyjną. Każda zawiera informacje o
nazwie nekropolii, miejscu i wyznaniu. Teksty zostały sporządzone w
języku polskim, angielskim i niemieckim. Chociaż początkowo
organizatorzy planowali tablice na wszystkich nekropoliach,
ostatecznie zdecydowano się na umieszczenie ich tylko na tych
cmentarzach, które nie posiadały własnych oznaczeń. Informacja,
która już istniała, została odświeżona przez wolontariuszy.
Opracowano też publikację ze szczegółową charakterystyką
uporządkowanych i odnowionych cmentarzy, informacjami o projekcie,
mapą i przydatnymi adresami. Publikację otrzymali wolontariusze,
specjaliści związani z projektem, Delegatura Wojewódzkiego
Konserwatora Zabytków w Suwałkach, Urząd Gminy w Jeleniewie,
Suwalski Park Krajobrazowy, Muzeum Okręgowe, a także szkoły w
obrębie regionu i organizacje pozarządowe. Jednak najważniejszym
nośnikiem informacji o ochronie nekropolii w ramach projektu będzie
strona internetowa HYPERLINK "http://www.cmentarze.pryzmat.org.pl"
µwww.cmentarze.pryzmat.org.pl§. Na stronie zostały zamieszczone
informacje o projekcie, odnowionych cmentarzach, przydatne adresy, a
także zdjęcia zarówno samych obiektów, jak i prac wolontariuszy.
Chociaż projekt został zakończony, Centrum Pryzmat chce
kontynuować rozpoczęte działania i dalej opiekować się
nekropoliami nie tylko Suwalszczyzny, ale też pogranicza litewskiego
i białoruskiego. Zbierane są informacje potrzebne do zorganizowania
podobnego work-campu w przyszłym roku. W planach jest też strona
internetowa o zabytkach położonych w Suwałkach z przydatnymi
informacjami i zdjęciami obiektów. Być może praca wolontariuszy
posłuży za wzór dla uczniów okolicznych szkół, którzy mogliby
w przyszłości podejmować podobne działania. W tym celu prowadzone
są rozmowy z dyrekcją szkół w Jeleniewie i Smolnikach.
Uporządkowanie cmentarzy, usytuowanie tablic informacyjnych,
publikacja i strona internetowa – wszystko to nie tylko podnosi
atrakcyjność turystyczną Suwalszyzny, ale także przyczynia się
do zwiększenia zainteresowania historią i kulturą nie tylko wśród
odwiedzających, ale i samych mieszkańców.